Problem użycia leków jako substancji wspomagających wydolność w sporcie polega na tym, że przyjmują je sportowcy zdrowi, bez uzasadnionej potrzeby medycznej. Ponadto większość tych substancji zażywana jest w dawkach znacznie większych niż terapeutyczne, co prowadzi często do efektów niepożądanych, których nie można wcześniej dokładnie przewidzieć.

Niezależnie od tego, w jaki sposób substancja dopingująca znajdzie się w organizmie sportowca (świadomie czy nie), należy pamiętać o tym, że to głównie sportowcy biorą na siebie ryzyko stosowania zarówno odżywek czy suplementów diety, jak i wszelkich medykamentów. To oni w pierwszej kolejności ponoszą konsekwencje stwierdzenia obecności związków dopingujących w ich organizmie. Jednak w myśl obowiązujących regulacji, zarówno tych międzynarodowych (np. definicja dopingu), jak i krajowych (ustawa o sporcie), także lekarze powinni odpowiedzialnie postępować ze sportowcami, aby nie narazić się na wszelkie problemy związane z ewentualnym naruszeniem.

Głównymi źródłami niezamierzonego użycia substancji zabronionych są najczęściej: odżywki i suplementy diety zanieczyszczone lub zafałszowane środkami dopingującymi, lub zawierające substancje, które nie są wymienione na Liście zabronionej , a ze względu na podobieństwo budowy chemicznej do substancji zamieszczonych na Liście mogą być uznane za zabronione w sporcie. Badania przeprowadzone w wielu laboratoriach antydopingowych na świecie potwierdziły fakt obecności na rynku różnych produktów spożywczych zawierających substancje zabronione w sporcie. W różnych suplementach i odżywkach stwierdzono obecność nie tylko środków anabolicznych, zarówno prohormonów, jak i klasycznych SAA, ale również substancji z innych grup, tj. stymulantów, beta – 2 agonistów i diuretyków. W badanych produktach zidentyfikowano takie związki jak efedryna, fentermina, fenfluramina, klobenzoreks, MDMA (3,4 – metylenodioksymetamfetamina, ekstazy), sybutramina, klenbuterol, furosemid i bumetanid. W Niemczech np. wykryto obecność stanozololu i metandienonu w niektórych preparatach z witaminami i minerałami (witamina C, multiwitamina, magnez).

Substancje/ leki zabronione w każdym czasie (podczas zawodów i poza zawodami)

• Erytropoetyna (EPO) – doping krwią

Naturalna (endogenna) erytropoetyna jest hormonem białkowym, po urodzeniu powstaje w komórkach okołocewkowych typu I nerek w odpowiedzi na hipoksję. Przy głębokim niedotlenieniu hepatocyty  mogą również  produkować erytropoetynę. Hormon ten jest głównym stymulatorem erytropoezy. Działa poprzez swoje receptory błonowe, które znajduje się na komórkach prekursorowych szeregu erytropoetycznego BFU-E, CFU-E. Najważniejszym i najsilniejszym bodźcem do produkcji erytropoetyny jest hipoksja. Regulacja produkcji tego hormonu jest pozbawiona sprzężenia zwrotnego. W odpowiedzi na niedotlenienie pojawia się białko HIF 1 (hypoxically inducible factor), które aktywuje proces transkrypcji genu erytropoetyny w kolejnych komórkach okołocewkowych.

Doping tą substancją ma zapewnić poprawę wydolności przez podwyższenie stężenia hemoglobiny (zwiększenie ilości krwinek czerwonych), szczególnie w sportach wytrzymałościowych (czyli poprawia przepływu tlenu do mięśni).

 W działaniach niepożądanych najczęściej wymienia się nadciśnienie tętnicze, objawy grypopodobne objawiające się bólem głowy, bólami stawów i mięśni, uczuciem rozbicia. Poza tym pojawić się mogą skórne objawy alergiczne (wysypki), drgawki u pacjentów z padaczką. Powikłania zatorowo-zakrzepowe stanowią istotny problem – wzrasta ryzyko zakrzepicy żył głębokich, zatorowości płucnej, zakrzepicy wieńcowej lub mózgowej, które mogą doprowadzić do zawału lub udaru). Ponieważ erytropoetyna jest czynnikiem wzrostu, rozważa się możliwość wpływu na progresję  nowotworu. Dozwoloną alternatywą jest trening wysokościowy.

• Hormon wzrostu (GH), Insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF – 1)

GH (somatotropina) i IGF-1 przyjmowane są w celu zwiększenia masy mięśniowej i wydolności, generalnie uzyskiwania lepszych wyników w sporcie. Badanie jednak nie potwierdzają jednoznacznie, że GH (somatotropina) zwiększa siłę, wydolność i wytrzymałość u osób intensywnie ćwiczących.

Efekty niepożądane:

• obrzęki, przerost kości,
• powiększenie narządów wewnętrznych,
• bóle stawów, bóle mięśni,
• zwiększone ryzyko ujawnienia się cukrzycy,
• nadciśnienie i niedociśnienie tętnicze,
• bóle i zawroty głowy,
• wzrost ryzyka nowotworów (jelita grubego, piersi, gruczołu krokowego),
• kardiomiopatia, a w konsekwencji niewydolność serca i zaburzenia rytmu prowadzące do nagłej śmierci sercowej (przy przewlekłym stosowaniu).

• Beta – 2 agoniści (beta- mimetyki)

Beta-2 agoniści pobudzają beta-2 receptory (np. w oskrzelach). Stosowane są w medycynie np. w astmie. Uwaga: konieczne wyłączenie dla celów terapeutycznych (TUE).

Efekty uzyskiwane w dopingu to poprawa wytrzymałości (dzięki zwiększonej wydolności oddechowej – brak dowodów naukowych) lub siły (dzięki wzmożonej syntezie białek – klenbuterol i salbutamol w dużych dawkach mają działanie anaboliczne). Redukcja podskórnej tkanki tłuszczowej (w przypadku stosowania klenbuterolu, który przez WADA jest umieszczony w grupie środków anabolicznych)

Działania niepożądane beta-2 agonistów, ryzyko dla zdrowia:

• zwiększona akcja serca, podwyższone ciśnienie krwi,
• niedokrwienie mięśnia sercowego, niewydolność serca, zaburzenia rytmu serca, zatrzymanie akcji serca,
• zmniejszenie masy kostnej oraz obniżenie zmineralizowania kości,
• drżenie i skurcze mięśni,
• niepokój, ból głowy,
• zaburzenia zachowania – u dzieci,
• podrażnienie gardła i górnych dróg oddechowych (przy stosowaniu preparatów wziewnych),
• reakcje alergiczne.

• Diuretyki

Oczekiwany efekt dopingu to szybkie zmniejszenie masy ciała (dyscypliny, w których obowiązują kategorie wagowe), ale również utrudnianie wykrycia stosowania innych środków dopingujących (przyspieszenie wydalania z organizmu, rozcieńczenie moczu) i poprawa „rzeźby” mięśni (kulturystyka).

Natomiast działanie niepożądane, ryzyko dla zdrowia to przede wszystkim zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej w organizmie prowadzące często do odwodnienia niekorzystnych zmian w składzie elektrolitów, w konsekwencji do zaburzeń rytmu serca, skurczów mięśni (utrata elektrolitów), niewydolności nerek, a nawet impotencji czy zaburzeń cyklu miesiączkowego.

• Preparaty zwiększające objętość osocza

W medycynie stosowane są w przypadku masywnej utraty krwi i oparzeń.

Mogą maskować efekty dopingu krwią poprzez rozcieńczenie krwi, dlatego są stosowane w dopingu.

Działania niepożądane, ryzyko dla zdrowia:

• stan gorączkowy,
• infekcja w miejscu wstrzyknięcia,
• zakrzepica żylna lub zapalenie żyły,
• hiperwolemia, zapaść krążeniowa.

Substancje/leki zabronione podczas zawodów

• Pseudoefedryna (metabolitem jest katyna), która jest składnikiem wielu popularnych i ogólnie dostępnych preparatów leczniczych (np. Actifed, Cirrus, Gripex, Sudafed, Tabcin), obecnie znajduje się na Liście zabronionej. WADA ustaliła dla PSE dopuszczalne stężenie w moczu na poziomie 150 μg/ml. Jedynie w przypadku jego przekroczenia próbka moczu pobrana do kontroli antydopingowej zostanie uznana za pozytywną.

• Glikokortykosteroidy

Zazwyczaj są stosowane miejscowo w inhalacjach i dostawowo.

Oczekiwany efekt w dopingu to działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, psychostymulujące. Wpływają na metabolizm glukozy – stymulacja syntezy glukozy de novo, przemiana aminokwasów w glukozę, uwolnienie glukozy z glikogenu, aktywują lipolizę w tkance tłuszczowej.

Działania niepożądane glikokortykosteroidów, ryzyko dla zdrowia

• zaburzenia mechanizmów regulujących oś podwzgórze- przysadka -nadnercza (przy długotrwałym stosowaniu),
• obniżenie odporności organizmu,
• zaburzenie metabolizmu kości (ryzyko złamań i mikrourazów w kości),
• zaburzenia w odżywianiu mięśni (ryzyko atrofii mięśniowej),
• długotrwałe stosowanie tych preparatów może prowadzić do zaburzeń lipidowych (wzrost cholesterolu całkowitego, frakcji LDL cholesterolu i trójglicerydów),
• rozwój nadciśnienia tętniczego.

Substancje/leki zabronione w niektórych sportach

• Beta-blokery (blokery beta-receptorów)

Beta-receptory występują na powierzchni niektórych organów i tkanek i są odbiorcami bodźców przekazywanych za pomocą współczulnego układu nerwowego, biorą udział w pewnych fizjologicznych reakcjach na adrenalinę.

Jak działają beta-blokery?

Zwalniają akcję serca, obniżają siłę skurczu serca (obniżenie ciśnienia krwi), zmniejszają pobudzenie, tremę , strach i drżenia rąk, prowadzą do ogólnego uspokojenia.

Działania niepożądane beta-blokerów, ryzyko dla zdrowia:

• znaczne obniżenie ciśnienia krwi,
• bradykardia,
• skurcz oskrzeli,
• halucynacje słuchowe,
• zaburzenia snu,
• depresja,
• znużenie lub zmęczenie,
• impotencja,
• hipoglikemia.

Stosowanie niedozwolonego wspomagania farmakologicznego w sporcie, mające na celu poprawienie wydolności, spowodowanie wzrostu masy i siły mięśniowej, redukcję wagi ciała, zwiększenie zdolności koncentracji czy też stłumienie nadmiaru emocji dla poprawienia wyniku sportowego, jest zawsze związane z dużym ryzykiem powikłań.

Podsumowując, długoterminowe skutki dopingu farmakologicznego, stosowanie leków, które mających zwiększyć wydolność organizmu mają wybitnie szkodliwy wpływ na zdrowie. Wszelkie krótkoterminowe korzyści wynikające ze stosowana tych preparatów przez sportowców wiążą się z dużym ryzykiem utraty zdrowia.

>>> Przeczytaj też:

• Niedozwolone wspomaganie w sporcie cz.1 – steroidy anaboliczne
• Niedozwolone wspomaganie w sporcie cz.2 – stymulanty i kannabinoidy

---

Piśmiennictwo

1. Lista substancji i metod zabronionych 2023 ( Standard Międzynarodowy, Światowy Kodeks Antydopingowy).
2. Jagier A. , Krawczyk J.: Wybrane zagadnienia medycyny sportowej, PZWL 2012.
3. Kwiatkowska D, Grucza R, Chrostowski K, et al.: Doping cases in polish athletes. Biology of Sport 2000.