Spadek odporności, zaburzenia odżywiania, niedobór żelaza, obniżenie gęstości mineralnej kości i zanik miesiączki to tylko niektóre z objawów, które mogą być przyczyną względnego niedoboru energii w sporcie, czyli tzn. RED-S. W zeszłym miesiącu, we wrześniu 2023, Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) wydał nowe, zaktualizowane oświadczenie w sprawie względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S).
Czym jest względny niedobór energii w sporcie (RED-S)?
Termin ten ma swoje początki w zdefiniowanym w 2007 roku przez Amerykańskie Kolegium Medycyny Sportowej zespole klinicznym znanym jako „triada zaburzeń u zawodniczek” (ang. Female Athlete Triad). Zespół ten obejmował zaburzenia odżywiania, zaburzenia menstruacyjne oraz obniżoną gęstość mineralną kości. W wielu badaniach wykazano jednak, że owo zjawisko kliniczne nie jest jedynie konglomeratem trzech składowych, ale syndromem spowodowanym niedoborem energii, czyli brakiem równowagi pomiędzy podażą energii, a jej wydatkowaniem. Z tego względu 2014 roku MKOI opublikował dokument, w którym zastąpił termin, „triadę zaburzeń u zawodniczek” określeniem szerszym, jako ,”względny niedobór energii w sporcie”. Termin ten obejmował zaburzenia odporności, menstruacyjne, hormonalne, metaboliczne, gospodarki żelaza, wzrostu i rozwoju, psychologiczne, układu krążenia, obniżenie gęstości mineralnej kości oraz problemy żołądkowo-jelitowe. Od tego czasu pojawiło się wiele wyników badań naukowych na ten temat i po 9 latach (w 2023) wydano nowe, zaktualizowane oświadczenie w sprawie względnego niedoboru energii w sporcie.
Względny niedobór energii w sporcie (ang. Relative Energy Deficiency in Sport, RED-S) to zespół upośledzonego funkcjonowania fizjologicznego i/lub psychologicznego doświadczany zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn i jest spowodowany niską dostępnością energetyczną. Względny niedobór energii w sporcie (RED-S) wpływa negatywnie na tempo metabolizmu, funkcje reprodukcyjne, układ mięśniowo-szkieletowy, odporność, syntezę glikogenu, układ sercowo-naczyniowy i hematologiczny, co prowadzi do gorszego samopoczucia, większego ryzyka kontuzji i zmniejszonej wydolności fizycznej u sportowców.
Dostępność energii wyrażana jest w kcal/kg beztłuszczowej masy ciała (ang. fat-free mass FFM)/ dzień i jest obliczana w literaturze naukowej za pomocą wzoru:
dostępność energii (kcal/kg FFM/dzień) =
[podaż energii (kcal/dzień) − wysiłkowy wydatek energetyczny (kcal/dzień)] /FFM
Pomiar każdego z tych elementów wymaga specjalistycznej wiedzy. U zdrowych osób dorosłych optymalna dla utrzymania równowagi energetycznej i prawidłowego stanu zdrowia jest dostępność energetyczna 45 kcal/kg FFM dziennie. W dużej grupie ryzyka znajdują się kobiety, które przekraczają dolny próg dostępności energetycznej wynoszący 30 kcal/kg FFM na dobę.
Na co zwracają uwagę eksperci z perspektywy aktualizacji?
1. Wpływ niskiej dostępności węglowodanów na względny niedobór energii w sporcie (RED-S)
Według wyników badań, niska dostępność energii koreluje ze znacznym zmniejszeniem spożycia węglowodanów. Fakt ten może wynikać z nacisku na większe spożycie białka podczas redukcji masy ciała u sportowców. Wyniki przeprowadzonych badaniach wykazały jednak, że dieta niskokaloryczna w połączeniu z dietą niskowęglowodanową wiązała się z negatywnym wpływem na odporność, gospodarkę żelazową, markery przebudowy kości, a także stężenie interleukiny-6 (IL-6). Dlatego więc podczas redukcji masy ciała u sportowców warto zadbać o odpowiednio wysoką podaż węglowodanów w diecie.
2. Objawy względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) a przetrenowanie (OTS)
Względny niedobór energii w sporcie (RED-S) i przetrenowanie (ang. overtraining syndrome, OTS) charakteryzują się podobnymi objawami. Z tego powodu specjaliści MKOI w zaktualizowanym konsensusie zwracają również uwagę, aby wykluczyć niską dostępność energii przed rozpoznaniem przetrenowania. Dlatego więc, w przypadku nasilonego zmęczenia, należy w pierwszej kolejności ocenić czy podaż energii nie jest zbyt niska.
3. Przebieg niskiej dostępności energii na rozwój względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S)
Rozróżniono trzy okresy niskiej dostępności energii: krótkoterminową (trwającą od kilku dni do tygodni), średnioterminową (od tygodni do miesięcy) oraz długoterminową (od miesięcy do kilku lat). Niemniej jednak, wartości graniczne w czasie wymagają dalszej walidacji naukowej i mogą różnić się u mężczyzn i kobiet, co utrudnia dokładną ocenę i kontrolę energii dostępnej w czasie. Co ważne, pewne objawy względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) mogą pojawić się tymczasowo w różnych okresach i wymagać wykluczenia innych potencjalnych etiologii (diagnostyki różnicowej).
4. Względny niedobór energii w sporcie (RED-S) a zdrowie psychiczne
Zaburzenia odżywiania są typowe dla niektórych grup sportowców. Mogą być związane z zaburzeniem polegającym na ograniczaniu/unikaniu przyjmowania pokarmów, obsesyjnym myśleniu o sylwetce lub masie ciała, kompulsywnym objadaniu się i używaniu środków przeczyszczających, nadmiernym stosowaniu ćwiczeń czy diuretyków. Warto zwrócić uwagę, że istnieje cienka granica między dbaniem o szczegóły w żywieniu w sporcie a obsesyjnym myśleniem o jedzeniu. Biorąc pod uwagę skutki zaburzeń odżywiania, należy zwrócić szczególną uwagę na profilaktykę, ich wczesne wykrycie oraz niezwłoczne podjęcie odpowiedniej interwencji. Eksperci podkreślają również, że należy położyć większy nacisk na tworzenie psychologicznie bezpiecznego środowiska wokół sportowców.
5. Względny niedobór energii w sporcie (RED-S) a sportowcy płci męskiej
Chociaż specjaliści wciąż dyskutują nad wartością graniczną wynoszącą 30 kcal/kg FFM/dzień jako próg niskiej dostępności energii prowadząca do względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) u kobiet, to taka wartość graniczna, przy którym mężczyźni doświadczają objawów związanych z względnym niedoborem energii w sporcie (RED-S), jest jeszcze mniej poznana, ale wydaje się być niższa (nawet < 25 kcal/kg FFM/dzień). Rzeczywiście istnieją dowody na to, że większość mężczyzn może utrzymać niższy poziom dostępności energii, zanim pojawią się zaburzenia fizjologiczne i psychiczne. Objawy względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) występujące u mężczyzn są podobne to tych, które występują u kobiet, ale dodatkowo identyfikuje się niskie libido oraz zmniejszoną poranną erekcję.
6. Względny niedobór energii w sporcie (RED-s) a sportowcy niepełnosprawni
Istnieją przesłanki, że para-sportowcy mogą być narażeni na jeszcze większe ryzyko względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) niż sportowcy sprawni fizycznie. Wśród amerykańskich para-sportowców przygotowujących się do Igrzysk Paraolimpijskich 62% próbowało zmienić masę ciała lub budowę ciała w celu poprawy wyników. W kwestionariuszu badania zaburzeń odżywiania (EDE-Q) 32% miało podwyższone wyniki co do zachowań patologicznych, a 44% zawodniczek zgłosiło zaburzenia miesiączkowania. Inne badanie z udziałem sportowców na wózkach inwalidzkich wykazało, że prawie cała kohorta spełniała kryteria niskiej dostępności energii przez co najmniej jeden 24-godzinny okres tygodniowego badania. Wyniki badań sugerują, aby w tej grupie sportowców również zwracać uwagę na zagrożenie wystąpienia względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S).
Profilaktyka względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S)
Profilaktyka pierwotna obejmuje promowanie większej świadomości i wiedzy na temat następstw zdrowotnych względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) oraz żywienia sportowego wśród sportowców i ich otoczenia (tj. trenerów, rodziny, zespołu ds. zdrowia) poprzez m.in. programy edukacyjne wykorzystujące różne metody realizacji i skupiające się na tematach związanych z zaburzeniami erekcji, objawami względnego niedoboru energii w sporcie (RED-S) oraz problemami z zaburzonym wizerunkiem ciała u sportowców.
Profilaktyka wtórna powinna obejmować wczesną identyfikację problemów zdrowotnych za pomocą m.in. narzędzi przesiewowych, indywidualnych wywiadów zdrowotno-żywieniowych, analizie składu ciała, ocenie wyników badań laboratoryjnych, czy ocenie gęstości mineralnej tkanki kostnej.
Piśmiennictwo
- Mountjoy M, et al., The IOC consensus statement: beyond the Female Athlete Triad–Relative Energy Deficiency in Sport (RED-S). Br J Sports Med. 2014 Apr;48(7):491-7. doi: 10.1136/bjsports-2014-093502. PMID: 24620037.
- Mountjoy M, et al. 2023 International Olympic Committee’s (IOC) consensus statement on Relative Energy Deficiency in Sport (REDs) British Journal of Sports Medicine 2023;57:1073-1097.
- Nattiv A, et al., American College of Sports Medicine. American College of Sports Medicine position stand. The female athlete triad. Med Sci Sports Exerc. 2007 Oct;39(10):1867-82. doi: 10.1249/mss.0b013e318149f111. PMID: 17909417.
