Sport jest potrzebny do odpowiedniego rozwoju fizycznego, emocjonalnego i psychospołecznego ludzi w każdym wieku. Spotykamy się z wieloma określeniami sportu – powszechny, wyczynowy, profesjonalny, amatorski, kwalifikowany, zorganizowany, zinstytucjonalizowany, szkolny, akademicki, indywidualny, zespołowy, e-sport itd. Czym dokładnie jest sport wyczynowy, jakie korzyści i niebezpieczeństwa są związane z uprawianiem sportu wyczynowo przez dzieci oraz od kiedy można zacząć – dowiecie się z niniejszego artykułu. Zapraszam do lektury.

Spis treści:

1. Sport wyczynowy – co to jest i jak wpływa na młody organizm?
2. Sport wyczynowy – korzyści
   • Rozwój fizyczny
   • Rozwój psychiczny
3. Ryzyka związane z wyczynowym uprawianiem sportu przez dzieci
4. W jakim wieku dziecko może zacząć wyczynowe uprawianie sportu?
5. Sport wyczynowy – przykłady dyscyplin odpowiednich dla dzieci
6. Badania laboratoryjne a wyczynowe uprawianie sportu przez dzieci
7. Podsumowanie

Sport wyczynowy – co to jest i jak wpływa na młody organizm?

W świetle szerokiej definicji sportu wyróżnić można dwie podstawowe formy aktywności sportowej, które podlegać mogą dalszemu podziałowi.

Z jednej strony – sport powszechny, rekreacyjny (ang. sport for all; sport dla wszystkich, sport masowy), oznaczający aktywność człowieka nieukierunkowaną na rywalizację, zorientowaną na sam fakt uczestnictwa i realizację potrzeb o charakterze fizycznym, psychicznym, społecznym, kulturowym, zdrowotnym, edukacyjnym. Innymi słowy, rekreacja ruchowa.

Z drugiej strony – sport wyczynowy dotyczący ludzkiej aktywności ukierunkowanej na rywalizację i osiąganie jak najlepszych rezultatów; związany przede wszystkim z intensywnym zaangażowaniem fizycznym i psychicznym.

Zgodnie z Małą Encyklopedią Powszechną PWN z 1970 roku, sport dzieli się na rekreacyjny (uprawiany wyłącznie w celu utrzymania lub regeneracji sił) oraz wyczynowy (uprawianie sportu oparte jest na systematycznym, wielogodzinnym treningu, zmierzającym do osiągnięcia rekordowych wyników i zwycięstwa we współzawodnictwie sportowym na zawodach).

Rozróżniając sport powszechny i wyczynowy nie wystarczy wskazać na aspekty rekreacji i rywalizacji, gdyż także sport powszechny może być prowadzony w drodze rywalizacji. Sport wyczynowy wymaga ponadto przestrzegania ściśle określonych reguł służących zachowaniu równych szans we współzawodnictwie, umożliwiających obiektywne porównanie rywalizujących, a także systemu instytucjonalnego umożliwiającego jego organizację.

W ramach sportu wyczynowego tradycyjnie wyodrębnia się sport amatorski i profesjonalny (zawodowy). Podstawą dla odróżnienia sportowca zawodowego od sportowca amatora jest ustalenie, czy sport jest uprawiany na podstawie umowy i czy zawodnik otrzymuje wynagrodzenia w zamian za uczestniczenie w aktywności sportowej i osiągane rezultaty.

Sport wyczynowy – korzyści

Sport wyczynowy ma pozytywny wpływ na rozwój psychiczny i fizyczny dzieci i młodzieży.

Rozwój fizyczny

• Odpowiedni i systematyczny trening w okresie pokwitania będzie stymulować proces hiperplazji, czyli zwiększenia liczby włókien mięśniowych, a po zakończeniu dojrzewania płciowego – powiększanie objętości już istniejących włókien mięśniowych, bez ich liczbowego przyrostu. 
• Szczegółowe korzyści fizyczne będą bezpośrednio zależeć od konkretnej dyscypliny sportowej uprawianej wyczynowo. Przykładowo, piłka nożna i bieganie – wzmocnienie mięśni nóg;  pływanie – rozwija siłę ramion, barków i mięśni przykręgosłupowych; gimnastyka – elastyczność, kształtowanie prawidłowej postawy ciała i wzmocnienie gorsetu mięśniowego, boks – trening równowagi itd.
• Nadto badania naukowe wskazują, że ćwiczenia fizyczne o charakterze rywalizacji nie powodują uszkodzeń serca u osób ze zdrowym sercem, a wywołują zmiany fizjologiczne, funkcjonalne i strukturalne, które mają pozytywny wpływ na długość życia.
• Dodatkowo w przypadku dzieci uprawiających sport wyczynowo szczególnie ważne jest prawidłowe odżywianie, utrzymywanie odpowiedniego poziomu nawodnienia oraz dbanie o regularny sen, co sprzyja kształtowaniu trwałych nawyków prozdrowotnych bardzo przydatnych w późniejszych etapach życie.

Rozwój psychiczny

Korzyści dla rozwoju psychicznego wynikają ze specyfiki sportu wyczynowego, nakierunkowanego na rywalizację, wymagającego poświecenia, zdolności do ustawiania priorytetów. Są to:

• Nauka zasad i gra fair play.  Sport wyczynowy wiąże się z wieloma zasadami i ograniczeniami. Dzieci uczą się je zrozumieć i przestrzegać. Szacunek do zasad sportowych przydaje się nie tylko podczas rywalizacji, ale również w życiu codziennym, ponieważ pomaga zrozumieć znaczenie reguł obowiązujących powszechnie. To szczególnie korzystne dla dzieci z trudnościami w zachowaniu.
• Nauka szacunku do innych zawodników (zarówno kolegów z drużyny, jak i przeciwników). Dzieci uczą się również wspierać innych, co może ograniczyć zachowania przemocowe i przejawy bullyingu.
• Umiejętności społeczne. Sport wyczynowy to sposób na nawiązywanie relacji z osobami o wspólnej pasji, wspólnych celach i podobnych przyzwyczajeniach. Zawody drużynowe pomagają dzieciom, które mają trudności w nawiązywaniu relacji, znaleźć miejsce w grupie i  poczucie przynależności.  
• Pewność siebie. Dla wielu dzieci udział w zawodach staje się źródłem dumy i budowania pewności siebie. Pochwały od trenerów i kolegów z drużyny oraz dostrzeganie własnych postępów dodatkowo wzmacniają ich samoocenę.
• Nauka przegrywania. Sport uczy dzieci, że porażki są naturalną częścią rywalizacji. Należy wyciągnąć wnioski z przegranej i poprawić swoje umiejętności w bezpiecznym środowisku. Umiejętność kontrolowania emocji i gratulowania zwycięzcom to bardzo ważne elementy rywalizacji, które mają także znaczenie w życiu codziennym.
• Nauka pracy zespołowej, a dla niektórych – zdobycie umiejętności przywódczych (np. w przypadku pełnienia roli kapitana drużyny).

Ryzyka związane z wyczynowym uprawianiem sportu przez dzieci

Nie każda aktywność fizyczna wywiera taki sam wpływ na zdrowie – zarówno pozytywny, jak i negatywny. Podobnie jak i korzyści, również szczegółowe ryzyka zależą od konkretnego rodzaju sportu uprawianego wyczynowo.

Ogólne niebezpieczeństwa związane z treningiem na wysokim poziomie i rywalizacją w młodym wieku dotyczą zarówno kondycji fizycznej, jak i psychicznej.

Dzieci i młodzież nie są miniaturowymi dorosłymi. W każdym danym wieku chronologicznym dzieci różnią się nie tylko wiekiem biologicznym i dojrzałością fizyczną, ale także postawą psychologiczną. Czynniki psychologiczne są szczególnie ważne przy określaniu gotowości dzieci do uprawiania sportu, stopnia ich zaangażowania w sport i przyjemności z niego.  

Przed rozpoczęciem wyczynowego uprawiania konkretnej dyscypliny sportowej należy uwzględnić poziom psychicznej dojrzałości dziecka, aby zminimalizować ryzyko negatywnego wpływu rywalizacji, rygorystycznych wymagań oraz presji związanej z intensywnym zaangażowaniem czasowym i energetycznym na jego zdrowie psychiczne.

Intensywny trening młodych sportowców stwarza ryzyko urazów układu mięśniowo-szkieletowego. Dzieci mogą doznać poważnych urazów, które spowodują, że porzucą swój sport i doświadczą znaczących problemów w życiu codziennym. Dlatego istotne przestrzeganie zasad bezpieczeństwa (m.in. poznanie zasad danej dyscypliny, używanie odpowiedniego sprzętu ochronnego, monitorowanie samopoczucia dziecka po treningu) oraz słuchanie wskazówek doświadczonego trenera.

W jakim wieku dziecko może zacząć wyczynowe uprawianie sportu?

W 2022 r. Światowa Organizacja Zdrowia zasugerowała, aby dzieci w wieku od 5 do 17 lat gromadziły co najmniej 60 minut umiarkowanej do intensywnej aktywności fizycznej dziennie. Aktualnie pojawia się coraz więcej aktywności sportowych dla jeszcze młodszych dzieci, nawet poczynając od 1,5 roku życia, co uznać należy za bardzo pozytywną dynamikę.

Trudniejsze jest ustalenie, kiedy dziecko może zacząć uprawiać sport wyczynowo, a więc kiedy może brać udział w zawodach i przystąpić do intensywniejszych treningów.

Choć zależy to od konkretnej dyscypliny sportowej, uogólniając, zawody sportowe i przygotowujące do nich treningi często zaczynają się już w wieku 6 lat. Liczba dzieci biorących udział w zorganizowanym sporcie wyczynowym wzrasta liniowo od tego wieku, osiągając maksimum między 11 a 13 rokiem życia. Największe zaangażowanie w sport przypada na wiek 10–14 lat, choć obecnie obserwuje się rozpoczynanie specjalistycznego treningu w coraz młodszym wieku.  

Zależy to również od specyfiki danej dyscypliny – niektóre z nich wymagają rozpoczęcia treningu wyczynowego we wcześniejszym wieku, zwłaszcza jeśli celem dziecka i rodzica są wysokie wyniki sportowe, ponieważ okres dojrzewania może utrudniać lub nawet uniemożliwiać naukę i wykonywanie określonych elementów technicznych (np. skoków w łyżwiarstwie figurowym).

Wraz z tym naciskiem na rywalizację jako nieodłączną część udziału w zawodach, pojawia się nacisk na intensywny, przygotowujący do zawodów trening. Nie ma jasnej definicji treningu intensywnego. W jednym z badań naukowych podano, że dzieci w wieku 14 lat trenowały już od 14 do 18 godzin tygodniowo, aby rywalizować na wysokim poziomie w gimnastyce, piłce nożnej, bieganiu i tenisie. Wyniki nowszych badań w Stanach Zjednoczonych sugerują, że średnio 18 godzin intensywnego treningu tygodniowo jest normą w tej grupie wiekowej.

Sport wyczynowy – przykłady dyscyplin odpowiednich dla dzieci

Polskie Towarzystwo Medycyny Sportowej opublikowało stanowisko dotyczące kryteriów wiekowych kwalifikacji do treningu w wybranych dyscyplinach sportowych u dzieci. Ogólne kryteria wiekowe są następujące:

1. poniżej 6. roku życia – wszystkie dyscypliny oparte na naturalnych formach ruchu w formie gier i zabaw ruchowych, np. gimnastyka ogólnorozwojowa, pływanie, piłka nożna, taniec/rytmika
2. powyżej 6. roku życia – dyscypliny oparte na naturalnych formach ruchu, rozwijające koordynację, nieobciążające selektywnie układu kostnego, np. gimnastyka, tenis, badminton
3. powyżej 8. roku życia – dyscypliny rozwijające zwinność, szybkość i dynamikę ruchu, np. koszykówka
4. powyżej 10. roku życia – dyscypliny rozwijające wytrzymałość i siłę, np. kolarstwo
5. powyżej 13. roku życia – dyscypliny obejmujące pełen zakres treningu wytrzymałościowego, np. sporty drużynowe na poziomie rywalizacji (np. piłka nożna, siatkówka), triathlon, biegi długodystansowe
6. powyżej 15. roku życia – dyscypliny, w których można wprowadzać pełny zakres ćwiczeń statycznych rozwijających siłę, np. trójbój siłowy

Dyscypliny sportowe o podwyższonym ryzyku urazów:

1. Dyscypliny uprawiane w specyficznych środowiskach (alpinizm, nurkowanie),
2. Sporty walki, w których zawodnik może zostać znokautowany i utracić zdolność do samoobrony,
3. Dyscypliny z użyciem broni palnej,
4. Dyscypliny lotnicze rozgrywane w formie zawodów,
5. Skoki spadochronowe,
6. W przypadku utraty przytomności – pływanie, wspinaczka, jazda konna.

Zalecane jest również, aby na początku nie ograniczać się do jednej dyscypliny sportowej. Warto wykorzystać naturalną skłonność dzieci do wielozadaniowości, gier i zabaw, aby uniknąć wypalenia w danej dyscyplinie sportowej. Dzieci powinny zacząć i ćwiczyć kilka sportów we wczesnym wieku, a skupić się na jednym lub dwóch sportach, w których szczególnie się wyróżniają, tylko w bardziej zaawansowanych fazach dojrzewania (13-15 lat).

Słuszność zasady potwierdzają przykłady wybitnych sportowców, np. Ołeksandr Usyk, zanim został mistrzem świata w boksie, trenował piłkę nożną, Zlatan Ibrahimović – piłkarz-legenda – trenował taekwondo, a Robert Lewandowski, jeden z najbardziej znanych piłkarzy na świecie, trenował judo.

Badania laboratoryjne a wyczynowe uprawianie sportu przez dzieci

Przed przystąpieniem do uprawiania aktywności sportowej, a tym bardziej wyczynowo, należy udać się do specjalisty, który przeprowadzi ocenę stanu zdrowia dziecka. Ocena ta powinna być dostosowana indywidualnie do uczestnika i uwzględniać specyfikę dyscypliny sportowej. Zarówno amerykańskie, jak i europejskie towarzystwa naukowe obecnie zalecają dokładne zbadanie wywiadu osobistego, rodzinnego oraz ograniczone badanie fizykalne w celu oceny ogólnego stanu zdrowia zawodnika. Ocena fizykalna powinna obejmować pomiary parametrów życiowych, ostrość wzroku oraz badanie układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, jamy brzusznej, skóry, narządów płciowych, układu nerwowego i układu mięśniowo-szkieletowego.  

Zasadne jest również wykonanie badań laboratoryjnych. Przykładowo, pakiet Młody sportowiec zawiera badania, pozwalające ocenić ogólny stan zdrowia dziecka (m.in. pracę wątroby i nerek) i wykryć pozornie drobne nieprawidłowości. Badania z pakietu warto wykonać przed rozpoczęciem treningów, a następnie powtarzać kontrolnie w miarę ich intensyfikacji.

Dla dzieci, uprawiających już sport wyczynowo warto wykonać bardziej szczegółowe badania, np. Wyczynowiec pozwoli minimalizować ryzyko rozwoju chorób, które mogą się ujawniać w wyniku zwiększonego wysiłku fizycznego. Rekomendowany jako pierwszy krok dla każdego wyczynowego sportowcy.

Podsumowanie

Regularna aktywność fizyczna powinna być częścią codziennego życia wszystkich dzieci.  Młodsze dzieci przed okresem dojrzewania należy zachęcać do udziału w szerokiej gamie umiejętności motorycznych, podczas gdy starsze dzieci po okresie dojrzewania mogą stać się bardziej wyspecjalizowane w jednej dyscyplinie sportowej. 

To, czy Twoje dziecko może uprawiać sport wyczynowo zależy od wielu kryteriów –indywidualnych cech rozwojowych, wybranej dyscypliny sportowej, stanu zdrowia i potencjalnych przeciwskazań. Co do zasady, sport – również na poziomie wyczynowym – wpływa korzystnie na rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny dziecka. Może jednak się zdarzyć, że wybrana dyscyplina lub poziom intensywności treningów będą zbyt obciążające dla młodego organizmu, stąd rekomendowane jest wykonanie badań laboratoryjnych na różnych etapach uprawiania sportu.

Bibliografia:

Maffulli N. At what age should a child begin regular continuous exercise at moderate or high intensity? West J Med. 2000 Jun;172(6):413. doi: 10.1136/ewjm.172.6.413. PMID: 10854400; PMCID: PMC1070938.

Leciak M. (red.), Prawo sportowe, Warszawa: C.H. Beck, 2020.

Turska-Kmieć A, Neunhaeuserer D, Mazur A, Dembiński Ł, Del Torso S, Grossman Z, Barak S, Hadjipanayis A, Peregud-Pogorzelski J, Kostka T, Bugajski A, Huss G, Kowalczyk-Domagała M, Wyszyńska J. Sport activities for children and adolescents: the Position of the European Academy of Paediatrics and the European Confederation of Primary Care Paediatricians 2023-Part 1. Pre-participation physical evaluation in young athletes. Front Pediatr. 2023 Jun 22;11:1125958. doi: 10.3389/fped.2023.1125958. PMID: 37425260; PMCID: PMC10323832.

Scharhag J, Löllgen H, Kindermann W. Competitive sports and the heart: benefit or risk? Dtsch Arztebl Int. 2013 Jan;110(1-2):14-23; quiz 24; e1-2. doi: 10.3238/arztebl.2013.0014. Epub 2013 Jan 7. PMID: 23450998; PMCID: PMC3561756.