Nazwa „jod” pochodzi od greckiego słowa „ioeides”, co oznacza fioletowy. Mimo że w temperaturze pokojowej pierwiastek ten ma postać czarno-szarych, błyszczących kryształów, to pary jodu po jego podgrzaniu nabierają barwy intensywnie fioletowej.

W przyrodzie jod nie występuje w postaci wolnej, tworzy związki nieorganiczne i organiczne, należąc do jednych z mniej rozpowszechnionych substancji na Ziemi. Najbogatsze w jod są woda i gleby okolic nadmorskich, jego najmniejsze stężenie zawierają gleby i woda okolic podgórskich i górskich.

Jod – znaczenie w farmakologii

W farmakologii promieniotwórcze izotopy jodu (I¹²³ oraz I¹³¹) są używane do diagnostyki i terapii nowotworów tarczycy oraz w leczeniu nadczynności tarczycy. Stężone roztwory organiczne soli jodu podawane dożylnie albo dotętniczo są środkami kontrastowymi w radiologii. Mieszanina jodku sodu i jodku potasu w postaci kropli do oczu jest używana w okulistyce do leczenia zmętnień ciała szklistego i soczewki. Poza tym któż z nas nie pamięta jodyny (alkoholowy roztwór jodu) stosowanej do dezynfekcji ran czy płynu Lugola (roztwór jodu w jodku potasu) podawanego choćby po katastrofie czarnobylskiej do zablokowania jodochwytności tarczycy?

Jod – znaczenie dla organizmu człowieka i zapotrzebowanie

Dla człowieka jod jest niezbędnym mikroelementem, ponieważ uczestniczy w syntezie hormonów tarczycy. Ciało zdrowego człowieka zawiera 30–50 mg jodu – zlokalizowanego głównie w tarczycy, która ma zdolność aktywnego wychwytywania tego pierwiastka. Bez jodu w pęcherzykach tarczycy nie byłaby możliwa produkcja tyrokysyny (T4) – zawierającej 4 atomy jodu oraz trójjodotyroniny (T3) – zbudowanej z udziałem 3 jego atomów.

Hormony tarczycy:

• regulują podstawową przemianę materii,
• zwiększają produkcję ciepła oraz zużycie tlenu, zwłaszcza w wątrobie, mięśniach szkieletowych i mięśniu sercowym,
• wywierają anaboliczne działanie na syntezę białek, synergistycznie z hormonem wzrostu,
• regulują przemianę kreatyny w mięśniach szkieletowych oraz procesy skurczu mięśni,
• przyspieszają jelitowe wchłanianie cukrów, zwiększając syntezę glikogenu,
• działają katabolicznie na przemianę lipidową, wzmagają utlenianie kwasów tłuszczowych,
• w pierwszych miesiącach życia dziecka są niezbędne dla prawidłowego rozwoju układu kostnego, zawiązków zębów, a przede wszystkim rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (od urodzenia do 3 roku życia masa mózgu wzrasta trzykrotnie!).

Rekomendacje Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przewidują następujące zapotrzebowanie na jod: dla osób dorosłych — 150 µg/dobę; dla kobiet w ciąży i karmiących: 250 µg/dobę; w pierwszym roku życia 50 µg/dobę; w wieku od 1–5 lat: 90 µg/dobę oraz w wieku 6–12 lat: 120 µg/dobę. W sytuacji, w której jego spożycie spadnie poniżej 50 µg/dobę, gruczoł tarczowy nie jest w stanie utrzymać syntezy hormonów tarczycy na prawidłowym poziomie, co prowadzi do rozwoju jej niedoczynności.

Niedobór jodu

Objawy niedoczynności tarczycy różnią w zależności od wieku, w jakim wystąpi niedobór jodu. Krytyczny jest okres życia płodowego, noworodkowego i niemowlęcego, kiedy niedobór jodu prowadzi do martwych urodzeń, nieodwracalnego upośledzenia umysłowego i zaburzeń rozwoju fizycznego. Niedostatek jodu u dzieci zmniejsza zdolność uczenia się, spowalnia wzrost i dojrzewanie płciowe. W wieku dorosłym wiodącymi objawami są: tycie, suchość skóry, uczucie chłodu, brak energii, zmniejszenie kojarzenia i zapamiętywania, utrudnione utrzymanie ciąży. Dla wszystkich grup wiekowych wspólnym objawem jest wole, czyli powiększenie gruczołu tarczowego.

Podaż jodu

W celu uzupełniania podaży jodu, szczególnie na terenach jego endemicznego niedoboru, podjęto decyzję o jodowaniu soli kuchennej. Mając na uwadze inne rekomendacje WHO, które z kolei ograniczają spożycie soli do 5 g dziennie, warto korzystać także z innych produktów spożywczych zawierających jod: dorsz, mintaj, łosoś, sardynka, makrela, brokuły, suche nasiona grochu i ser edamski. Uwagi wymagają też substancje antyodżywcze, tj. ograniczające wchłanianie jodu z pożywienia. Są to m.in. warzywa krzyżowe: wszelkiego rodzaje kapusty, brukselka, kalafior, brokuły, rzepa, rzepak.

Najbardziej miarodajnym badaniem odzwierciedlającym zaopatrzenie organizmu w jod jest badanie dobowej zbiórki moczu pod kątem zawartości jodu. Jest to najbardziej czuła metoda, ponieważ 90% spożytego jodu jest wydalane przez nerki. Dla całościowej oceny warto również oznaczyć stężenie jodu w surowicy, podobnie jak parametry pracy tarczycy: TSH, fT3, fT4.

Nadmiar jodu – objawy

 Nie tylko niedobór, ale i nadmiar jodu w organizmie może nie przynieść korzyści zdrowotnych, bowiem promuje rozwój nadczynności tarczycy. Ponadto w takim przypadku może pojawiać się wzmożone wydzielanie śluzu w oskrzelach, ślinotok i alergiczne zmiany skórne, a w przypadku ostrego zatrucia jodem mogą pojawić się dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego jak pieczenie w gardle, bóle brzucha, biegunka, a także białkomocz. Badania nad rakiem tarczycy wykazały też, że nadmiar jodu może prowadzić do rozwoju raka brodawkowatego tarczycy, zamiast mu zapobiegać.