Kortyzol jest hormonem uwalnianym z nadnerczy zlokalizowanych na szczycie obu nerek, w odpowiedzi na czynniki stresogenne, którymi są, m.in. wysiłek fizyczny, głód czy hałas. Jednak nie jest on tylko „hormonem stresu”. Receptory kortyzolu znajdują się w większości tkanek i dlatego też odgrywa istotną rolę w utrzymaniu homeostazy całego organizmu. Dowiedz się więcej o znaczeniu kortyzolu w życiu sportowców.

Spis treści

1. Jaką funkcję pełni kortyzol w organizmie?
2. Jaki jet związek kortyzolu z aktywnością fizyczną?
3. W jakim celu wykonuje się badanie stężenia kortyzolu u sportowców?
4. Jak można zbadać stężenie kortyzolu w organizmie?
5. Kortyzol – podsumowanie

Jaką funkcję pełni kortyzol w organizmie?  

Aktywowanie współczulnego układu nerwowego – który mobilizuje organizm do walki lub ucieczki – to tylko część zadań kortyzolu w organizmie. Poza tym kortyzol reguluje ciśnienie tętnicze krwi, stężenie glukozy, jak również cykl snu i czuwania.

Stężenie kortyzolu w surowicy wykazuje charakterystyczną dobową zmienność – jest wysokie rano, a niskie w godzinach nocnych. Przy wysokim stężeniu kortyzol, jak i inne glikokortykosteroidy, hamuje układ odpornościowy, dlatego też wykazuje działanie przeciwzapalne.

W mięśniach kortyzol promuje proteolizę i hamuje syntezę białek. Aby zwiększyć pobudliwość mięśni, kortyzol uwalnia wapń z kości, co może powodować ich demineralizację.  

Jaki jest związek kortyzolu z aktywnością fizyczną? 

Wysiłek fizyczny jest silnym aktywatorem układu endokrynnego. Już wysiłek o niewielkim obciążeniu (> 25% VO_2max) zwiększa sekrecję i stężenie adrenokortykotropiny (ACTH) we krwi – hormonu stymulującego wydzielanie kortyzolu z nadnerczy.

W miarę wzrostu obciążenia i wydłużenia czasu trwania wysiłku stężenie ACTH we krwi wzrasta. Znaczne wzrosty stężenia ACTH występują także po wysiłkach supramaksymalnych (>100% VO_2max) i siłowych. Trening nie zmienia spoczynkowego stężenia ACTH we krwi, jednak zmniejsza jego przyrost w czasie aktywności fizycznej.

Wzrost wydzielania kortyzolu po wysiłku siłowym i krótkotrwałym o dużej intensywności jest jednym z elementów uogólnionej reakcji ustroju na stres. Natomiast wzrost wydzielania kortyzolu w czasie wysiłków długotrwałych odgrywa kluczową rolę w adaptacji organizmu do wysiłku. We wszystkich przypadkach stężenie kortyzolu w osoczu powraca do wartości wyjściowych po maksymalnie 2,5 h regeneracji po wysiłku.  

Sprawdź też: Rolowanie mięśni – co daje i jak pomaga osobom uprawiającym sport?

Z drugiej strony zbyt duże obciążenie treningowe, powoduje nadmiernie wysokie stężenie kortyzolu do krwi, co w konsekwencji może prowadzić do katabolizmu tkanki mięśniowej, zaburzenia procesu regeneracji organizmu i niedostatecznego efektu treningowego.  

W jakim celu wykonuje się badanie stężenia kortyzolu u sportowców?  

Badanie stężenia kortyzolu przed i po wysiłku fizycznym może być pomocne do oceny tolerancji organizmu na obciążenia fizyczne. Długotrwałe, wysokie stężenie kortyzolu jest niepożądane, ponieważ sprzyja on procesom katabolicznym w mięśniach i kościach oraz osłabia układ odpornościowy. Ponadto powoduje uczucie przemęczenia i spadek motywacji do działania. Dlatego jest on potencjalnym biomarkerem zespołu przetrenowania u sportowców.   

W celu możliwości porównania wyników badań, pobranie próbek musi być wykonane o tej samej porze dnia ze względu na dobowe wahania stężenia kortyzolu. 

Jak można zbadać stężenie kortyzolu w organizmie? 

Zawartość kortyzolu w organizmie można oznaczyć zarówno w próbce krwi, moczu, jak i w ślinie. Oznaczenie stężenia kortyzolu w ślinie ma kilka zalet, m.in.: 

• wykrywany jest tylko wolny hormon,  
• próbki można pobierać podczas normalnych codziennych czynności, 
• zwiększenie stężenia kortyzolu spowodowane stresem jest mniej prawdopodobne niż podczas iniekcji i pobrania krwi z żyły, 
• można wyznaczyć profil dzienny kortyzolu. 

Poranne stężenie kortyzolu we krwi może mieścić się w zakresie referencyjnym, a i tak nie wyklucza to istnienia zaburzeń w wydzielaniu tego hormonu.  

W celu oceny dobowego rytmu wydzielania kortyzolu, pobierana jest próbka śliny o określonych godzinach. U sportowców należy pobrać materiał do badania przed i po treningu.  

Kortyzol – podsumowanie 

Kortyzol jest jednym z głównych hormonów odgrywających kluczową rolę w reakcji na czynniki stresowe, jakimi są również obciążenia fizyczne podczas treningu sportowego. Stężenie kortyzolu wzrasta w czasie wysiłku fizycznego i pozwala na adaptację organizmu do coraz większych obciążeń.

Przeczytaj też: Trening interwałowy dla początkujących. Co daje i jak robić interwały?

Z drugiej strony, przy zbyt intensywnym wysiłku fizycznym może dojść do utrzymującego się wysokiego stężenia tego hormonu i jego negatywnego działania na procesy regeneracji organizmu po ćwiczeniach. Badanie stężenia kortyzolu w ślinie pozwala na ocenę programu treningowego zawodnika pod kątem ewentualnego przetrenowania.  

Autor: Izabela Grabowska 

Piśmiennictwo

1. Cadegiani A. F. i Kater E.C. Novel insights of overtraining syndrome discovered from the EROS study. BMJ Open Sport Exerc Med., 2019, 5(1),  

2. Kraemer W.J., Ratamess N. A., Hymer W.C. i in. Growth Hormone(s), Testosterone, Insulin-Like Growth Factors, and Cortisol: Roles and Integration for Cellular Development and Growth With Exercise. Front Endocrine, 2020,  

3. Carrard J., Rigort A-C., Appenzeller-Herzog C. i in. Diagnosing Overtraining Syndrome: A Scoping Review. Sports Health, 2022, 14(5), 665–673