Sport odgrywa doniosłą rolę we współczesnym społeczeństwie i jako ważne zjawisko społeczne wywiera szeroki wpływ na główne sfery życia: wpływa na relacje między ludźmi, życie biznesowe, status społeczny, kształtuje modę i wartości etyczne. Aktywność fizyczna przyczynia się do wszechstronnego rozwoju, poprawy wydajności i samopoczucia. Dzięki regularnym treningom poprawia się stan psychiczny, zmniejsza się możliwość wystąpienia stanów depresyjnych i poziomu lęku, wzrasta samoocena i tolerancja na stresory. Jednocześnie warto pamiętać, że tylko umiarkowana aktywność fizyczna ma korzystny wpływ na organizm, stymulując odpowiedź immunologiczną, optymalizując procesy adaptacyjne narządów i układów, co w efekcie pomaga zmniejszyć zachorowalność.
Tymczasem sportowcy rutynowo ćwiczą do granic swoich możliwości fizycznych. Bardzo wymagający harmonogram treningów, jeśli zostanie połączony z okresami odpoczynku i regeneracji, może przynieść ogromne korzyści. Jeśli jednak sportowiec zostanie posunięty za daleko, może rozwinąć się zespół przetrenowania, który może spowodować szkody nawet kończące karierę.
Zespół przetrenowania – co to?
Zespół przetrenowania (syndrom przetrenowania) od dawna jest tajemniczą chorobą. Zgodnie z badaniami, od 5% do 64% najlepszych sportowców przynajmniej raz doświadcza zespołu przetrenowania. Przyjmuje się, że na największe ryzyko narażeni są sportowcy wytrzymałościowi uprawiający sporty takie jak jazda na rowerze, bieganie, wioślarstwo i pływanie, podczas których organizm jest poddawany ogromnemu obciążeniu przez długi czas. Ponadto ryzyko zespołu przetrenowania jest dodatnio skorelowane z poziomem umiejętności, a także wcześniejszą częstością występowania tego zespołu.
Zespół przetrenowania to stan związany z długotrwałym brakiem równowagi pomiędzy treningiem a regeneracją. Sportowcy rutynowo przechodzą wymagające programy treningowe o rosnącej intensywności w celu poprawy wyników. Jeśli treningi zostaną zrównoważone odpowiednimi okresami i rodzajami odpoczynku i regeneracji, takie programy treningowe mogą skutkować wyraźną poprawą wyników sportowych. Zaburzenie tej równowagi może jednak prowadzić do nadmiernych przeciążeń kosztem regeneracji. Organizm może początkowo być w stanie dostosować się do tego zwiększonego zapotrzebowania, ale ten opór szybko się wyczerpuje. W przypadku ciągłego treningu przy braku odpowiedniej regeneracji pojawia się zespół objawów – obejmujący zarówno ogólne objawy zdrowotne, jak i psychiczne. W porównaniu z przemęczeniem funkcjonalnym i niefunkcjonalnym zespół przetrenowania jest cięższym schorzeniem i odzwierciedla chroniczną kumulację stresorów treningowych i pozatreningowych, po których pełny powrót do zdrowia może zająć miesiące lub lata.
Zespół przetrenowania definiuje się jako specyficzny dla sportu spadek wydajności połączony z zaburzeniami nastroju. Słabe wyniki utrzymują się pomimo okresu poprawy trwającego tygodnie lub miesiące. Ze względu na tę niejednoznaczną definicję zespół przetrenowania jest pojęciem niejasnym, a jego zdiagnozowanie wymaga dokonania przez lekarza kompleksowej oceny dolegliwości, markerów i wyników różnorodnych badań. Sportowiec dotknięty zespołem przetrenowania często początkowo osiąga niewyjaśnione słabsze wyniki, co wymaga dokładnego badania ogólnego i psychologicznego.
Biorąc pod uwagę przewlekły i poważny charakter zespołu przetrenowania, można postawić tezę, że najbardziej zagrożeni mogą być sportowcy najwyższej klasy, którzy wykonują znaczne obciążenia treningowe. Zespół objawów, towarzyszący zespołowi przetrenowania może mieć poważny wpływ na dalszy rozwój kariery sportowej zawodnika, gdyż oprócz wpływu na kondycję fizyczną, wywiera również znaczny wpływ na zdolność psychiczną.
Przyczyny zespołu przetrenowania
Intensywna presja na występy wywierana na sportowców stwarza bardzo realne zagrożenie doznania zespołu przetrenowania, którego sprawdzanie należy uwzględnić w każdym agresywnym harmonogramie treningów. Wielu sportowców i trenerów rozumie znaczenie dni odpoczynku, ale podstępny początek zespołu przetrenowania powoli osłabia efektywność czasów regeneracji, przez co sportowiec nie jest już w stanie osiągać wcześniej osiągalnych celów.
Przyczyny powstania zespołu przetrenowania nie są jednoznacznie sprecyzowane. Najbardziej prawdopodobną hipotezą jest nakładanie się różnorodnych zaburzeń. Istnieje wiele hipotez wyjaśniających patofizjologię zespołu przetrenowania. Każda teoria koncentruje się wokół kluczowego parametru, którego brak równowagi może prowadzić do przetrenowania podczas długotrwałych ćwiczeń o wysokiej intensywności. Podkreśla się, że żaden pojedynczy marker nie może być użyty do celów diagnostycznych – każde skuteczne wyjaśnienie przyczyn powstania zespołu przetrenowania musi uwzględniać złożoność i zmienność objawów.
Hipotezy dotyczące cytokin, podwzgórza, glikogenu i aminokwasów o rozgałęzionych łańcuchach (BCAA) są najsilniej wspierane, chociaż żadna nie jest ostateczna. W świetle hipotezy, opartej na glikogenie, niski poziom glikogenu mięśniowego może mieć negatywny wpływ na trening i wydajność, ponieważ nie zapewnia wystarczającej ilości energii przy dużym obciążeniu. Z tego powodu niektórzy badacze zaproponowali, że obniżony poziom glikogenu może powodować zespół przetrenowania. Zmniejszony poziom glikogenu powoduje zwiększone utlenianie i obniżony poziom aminokwasów rozgałęzionych (BCAA), które biorą udział w syntezie ośrodkowych neuroprzekaźników, a tym samym rozwoju zmęczenia. Hipoteza BCAA sugeruje, że obniżony poziom BCAA ostatecznie pozwala na przedostanie się większej ilości tryptofanu do mózgu, co drastycznie podnosi stężenie serotoniny (5-HT). Powoduje to zwiększenia ilości 5-HT do tak wysokiego poziomu, który wywołuje u pacjenta stan zmęczenia, a także inne objawy zespołu przetrenowania, takie jak zaburzenia nastroju i snu. Z biochemicznego punktu widzenia w zespole przetrenowania zaobserwowano również obniżenie stężenia glutaminy we krwi. Zmniejszone stężenie glutaminy powoduje szereg zaburzeń komórkowych układu odpornościowego, ponieważ glutamina jest podstawowym substratem dla leukocytów.
Wieloczynnikową etiologię przetrenowania podkreśla użycie określenia „syndrom”, tym samym specjaliści z zakresu pedagogiki sportu uznają, że jedynym czynnikiem zespołu są nie tylko obciążenia przekraczające możliwości adaptacyjne organizmu sportowca, ale – wraz z nimi – zaburzenia indywidualnych mechanizmów regulacji biologicznej, neurochemicznej i hormonalnej.
Rolę w powstawaniu zespołu przetrenowania u sportowców odgrywa naruszenie procesów nerwowych i zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, występujące w zależności od rodzaju nerwic. Również utrzymujący się brak równowagi hormonalnej w warunkach długotrwałego stresu może być źródłem szeregu procesów patologicznych. Znaczenie przypisuje się również dysfunkcji układu odpornościowego. W przypadku niedoboru odporności (sportowego niedoboru odporności) dochodzi do zakłócenia przebiegu reakcji immunologicznych niezbędnych do lokalizacji i zniszczenia materiału antygenowego (bakterii, produktów bakteryjnych, martwiczej tkanki przyzębia), co przyczynia się do uogólnienia i przewlekłości procesu zapalnego. Ponadto sportowy niedobór odporności może być wywołany (czynniki stresowe związane z aktywnością sportową i środowiskiem) lub samoistny (bez wyraźnej przyczyny).
Podkreślić należy, że mimo istnienia wielu hipotez, patofizjologia zespołu przetrenowania jest nadal słabo poznana. Czynniki biopsychospołeczne, psychologiczne, biochemiczne, immunologiczne, neuronalne i inne, takie jak istnienie choroby podstawowej, niewystarczające spożycie kalorii, obniżona jakość i/lub ilość snu oraz zły stan zdrowia psychicznego prawdopodobnie odgrywają znaczącą rolę w rozwoju tej choroby i należy je również wziąć pod uwagę.
Piśmiennictwo
- Carrard J, Rigort A-C, Appenzeller-Herzog C, et al. Diagnosing Overtraining Syndrome: A Scoping Review. Sports Health. 2022;14(5):665-673. doi:10.1177/19417381211044739
- Weakley, J., Halson, S. L., & Mujika, I. (2022). Overtraining Syndrome Symptoms and Diagnosis in Athletes: Where Is the Research? A Systematic Review. International Journal of Sports Physiology and Performance, 17(5), 675-681. Retrieved Feb 18, 2024, from https://doi.org/10.1123/ijspp.2021-0448
- Carfagno, David G. DO, CAQSM1; Hendrix, Joshua C. MS-III2. Overtraining Syndrome in the Athlete: Current Clinical Practice. Current Sports Medicine Reports 13(1):p 45-51, January/February 2014. | DOI: 10.1249/JSR.0000000000000027
- Kochański B., Kałużna A., Kałużny K., Wołowiec Ł., Zukow W,, Hagner W. Zespół przetrenowania w sporcie – mechanizm, objawy, przyczyny = Overtraining in sport – mechanism, symptoms, causes. Journal of Education, Health and Sport, 2015;5(10):51-60, ISSN 2391-8306, DOI https://pbn.nauka.gov.pl/works/649284 Formerly Journal of Health Sciences. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. Archives 2011–2014 http://journal.rsw.edu.pl/index.php/JHS/issue/archive
