Zainteresowanie kobiet uprawianiem sportu wyczynowego sukcesywnie wzrasta. Różnice w budowie ciała oraz w fizjologii między płciami, w szczególności w gospodarce hormonalnej, powoduje, że ryzyko wystąpienia dolegliwości zdrowotnych jest odmienne u mężczyzn i kobiet. Płeć żeńska zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń hormonalnych. Problem ten dotyczy przede wszystkim zawodniczek uprawiających sport wyczynowo lub rekreacyjnie na wysokim poziomie.
Spis treści:
- Zaburzenia hormonalne a stan odżywienia sportsmenek
- Zaburzenia hormonalne a cykl menstruacyjny
- Inne zaburzenia hormonalne u trenujących kobiet
Zaburzenia hormonalne a stan odżywienia sportsmenek
Regularne miesiączkowanie jest jedną z oznak ogólnego dobrego stanu zdrowia kobiety i równowagi hormonalnej. Bardzo intensywne treningi, o dużych obciążeniach oraz przewlekły stres – skutkujące niedoborem energetycznym – należą do najczęstszych czynników ryzyka rozwoju funkcjonalnego, podwzgórzowego braku miesiączki (FHA, ang. functional hypothalamic amenorrhea – brak miesiączki związany z uprawianiem sportu).
Największym wyzwaniem żywieniowym kobiet uprawiających sport wyczynowo jest spożycie wystarczająco kalorycznych posiłków i zapobieganie utracie masy ciała.
Długotrwały niedobór energii w organizmie powoduje m.in.:
- zaburzenia cyklu menstruacyjnego,
- zmniejszenie tempa metabolizmu,
- obniżenie gęstości mineralnej kości,
- zaburzenia układu odpornościowego, pokarmowego i sercowo-naczyniowego,
- zaburzenia psychiczne,
- zaburzenia wzrostu i rozwoju.
Poza wpływem na ogólny stan zdrowia, niska dostępność energii przekłada się bezpośrednio na obszar związany z aktywnością fizyczną, w tym m.in.:
- zmniejszenie wytrzymałości,
- zwiększenie ryzyka kontuzji,
- zmniejszenie odpowiedzi na procesy treningowe,
- pogorszenie zdolności oceny sytuacji,
- zmniejszenie koncentracji, rozdrażnienie,
- zmniejszenie siły mięśni.
Zatem u sportsmenek długotrwały niedobór energii może powodować ogólne pogorszenie zdolności wysiłkowych. Niedostateczne spożycie energii jest wierzchołkiem góry lodowej w dalszych konsekwencjach zdrowotnych. Dlatego też trwają poszukiwania markerów, które mogłyby bezpośrednio zidentyfikować niską dostępność energii u sportowców.
Sprawdź też: Względny niedobór energii w sporcie (RED-S)
Do najczęściej rozważanych biomarkerów w tym zakresie należą: leptyna, całkowita i wolna trijodotyronina (T3), insulinopodobny czynnik wzrostu 1 (IGF-1), hormon luteinizujący (LH) w moczu oraz markery tworzenia i resorpcji kości (N-końcowy (PINP) i C-końcowy (PICP) propeptyd prokolagenu typu I).
Zaburzenia hormonalne a cykl menstruacyjny
Prawidłowe krwawienie występuje co 21–35 dni (średnio 28) i trwa przez 2 do 6 dni.
U młodych, dojrzewających sportsmenek chronicznie niska dostępność energii prowadzi do opóźnienia dojrzewania płciowego i braku pierwszej miesiączki.
U zawodniczek dojrzałych płciowo przedłużający się w czasie niedobór energii przyczynia się z kolei do nieprawidłowego funkcjonowania osi przysadka-podwzgórze-jajniki. W efekcie dochodzi do zmniejszonej produkcji estrogenu oraz progesteronu i zaburzeń owulacji, co w pierwszej kolejności prowadzi do rzadkich (>35 dni) cykli menstruacyjnych, a następnie do wtórnego braku miesiączki (poniżej 3 cykli w ciągu roku lub brak co najmniej 3 kolejnych cykli).
Krwawienie jest najlepiej zauważalnym objawem cyklu miesiączkowego. Natomiast jego brak wynika z zaburzonego całego cyklu miesiączkowego, na który składają się: dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego, owulacja i powstanie ciałka żółtego. Warto podkreślić fakt, że ponad 6 miesięcy bez miesiączki może skutkować bezpłodnością u kobiet.
Częstość występowania zaburzeń miesiączkowania u aktywnych kobiet dochodzi nawet do 65% w zależności od dyscypliny sportu. Najbardziej narażone są zawodniczki:
- dyscyplin sportowych, w których ważna jest smukła i szczupła sylwetka (np. gimnastyka artystyczna, łyżwiarstwo figurowe, taniec),
- w dyscyplinach sportów z kategoriami wagowymi (np. kajakarstwo, judo, MMA),
- w sportach wytrzymałościowych, gdzie są znaczne wydatki energetyczne (np. maraton, triathlon).
Inne zaburzenia hormonalne u trenujących kobiet
Intensywne uprawianie sportu w warunkach deficytu energetycznego, prowadzące do zaburzeń miesiączkowania, powoduje także inne zaburzenia hormonalne, w tym:
- podwyższone stężenie hormonu wzrostu (GH) – zwiększa on stężenie glukozy, w wyniku glukoneogenezy. Jego zwiększone wydzielanie jest rodzajem adaptacji organizmu do deficytu energetycznego. Niestety mimo wysokich stężeń GH, u zawodniczek z zaburzeniami cyklu miesiączkowego występuje oporność na ten hormon. Jest to spowodowane niskim stężeniem insulinopodobnego czynnika wzrostowego (IGF-1), który jest białkiem regulującym działanie GH;
- podwyższone stężenie kortyzolu – podobnie jak w przypadku GH, duże stężenie kortyzolu wiąże się z niską zawartością tkanki tłuszczowej. Jest to kolejny mechanizm adaptacyjny przy zmniejszonej dostępności energii, ponieważ kortyzol jest hormonem zwiększającym stężenie glukozy. Duże stężenie kortyzolu hamuje pulsacyjne wydzielanie gonadotropin przysadkowych, tym samym zaburzając cykl menstruacyjny;
- obniżone stężenie hormonu tarczycy – trijodotyroniny (T3) – jest to kolejny mechanizm adaptacyjny mający na celu zmniejszenie wydatkowania energii w spoczynku (zmniejszenie podstawowej przemiany energii). Mimo zmniejszenia stężenia T3, nie obserwuje się nieprawidłowego stężenia hormonu regulującego funkcjonowanie tarczycy, czyli hormonu tyreotropowego (TSH),
- zaburzenia hormonalnej regulacji apetytu – obniżenie stężenia leptyny, insuliny oraz oksytocyny – hormonów hamujących apetyt, a podwyższenie stężenia greliny i adiponektyny – hormonów stymulujących apetyt.
Zmiany hormonalne cyklu miesiączkowego wpływają na cały organizm kobiety. W celu przywrócenia prawidłowego funkcjonowania gospodarki hormonalnej, niezbędna jest przede wszystkim zmiana nawyków żywieniowych, aby zwiększyć spożycie energii.
Zaleca się, żeby sportsmenki w wieku rozrodczym, wykonywały regularne badania hormonów w odniesieniu do cyklu treningowego i regeneracji. Zaś kobiety w okresie okołomenopauzalnym i pomenopauzalnym powinny regularnie badać we krwi wskaźniki przetrenowania, w celu monitorowania obciążeń treningowych i potrzeb regeneracyjnych.
Piśmiennictwo:
- Jegier A., Nazar K., Dziak A. (red.). Medycyna Sportowa. Wyd. PZWL, 2013
- Mountjoy M., Sundgot-Borgen J. Burke L., Carter S., Constantini N., Lebrun C., Meyer N., Sherman R., Steffen K., Budgett R., Ljungqvist A. The IOC consensus statement: beyond the Female Athlete Triad-Relative Energy Deficiency in Sport (RED-S). Br J Sports Med, 2014, 48(7), 491–497,
- Grabia M., Perkowski J., Socha K., i wsp. Female Athlete Triad and Relative Energy Deficiency in Sport (REDs): Nutritional Management. Nutrients, 2024,16(3), 359
- Sims S. T. , Kerksick C.M., Smith-Ryan A.E. i wsp. International society of sports nutrition position stand: nutritional concerns of the female athlete. J Int Soc Sports Nutr, 2023, 20(1), 2204066
- Cięszczyk P. (red.). Fizjologia wysiłku. Wyd. PZWL, 2024
